გიგი თევზაძე – “ქართველი ერის დაბადება, იდენტობა და იდეოლოგია, ეროვნულობა და რელიგიურობა”

“ქართველი რასა“, მხატვარი ჯ. უილიამსი J.L. Williams. J.LE Cote

გიგი თევზაძე – Gigi Tevzadze (1967)

ქართველი ერის დაბადება. იდენტობა და იდეოლოგია. პოლიტეტალური და სოციოეტალური იდენტობები. ეროვნულობა და რელიგიურობა

წიგნიდან “განჯადოება”

თუკი მეოცე საუკუნის აზროვნების რუკას გადავავლებთ თვალს, ვნახავთ, რომ ერების წარმოშობასთან დაკავშირებით არსებობს სამი ძირითადი თეორია, რომელიც ეკუთვნის ერნსტ გელნერს (Ernest Gellner), ბედედიქტ ანდერსონს (Benedict Anderson) და ენტონი სმიტს (Antony Smith). ამ სამმა თეორიამ ერთის მხრივ შეაჯამა არსებული დისკუსია, ხოლო მეორეს მხრივ, საფუძველი ჩაუყარა ახალ მსჯელობას ერების და ეროვნული ცნობიერების წარმოშობის შესახებ.

სამივე თეორია ამბობს, რომ ნაციონალიზმი, ან, უფრო ზუსტად, ნაციის, ერის იდეა, არტეფაქტია და მისი წარმოშობა დაკავშირებულია კაცობრიობის ისტორიაში კონკრეტულ სოციალურ-პოლიტიკურ და კულტურულ მოვლენებთან. ამ შეთანხმებაზე მთავრდება ამ თეორიების ერთგვაროვნება და იწყება განსხვავებები:

Ernest Gellner

გელნერი განსაზღვრავს ნაციონალიზმს როგორც ”პოლიტიკურ პრინციპს, რომლის მიხედვითაც პოლიტიკური და ნაციონალური უნდა დაემთხვეს ერთმანეთს”. ეს არის სრულიად ახალი პრინციპი, რომლიც მოდერნულობას ახასიათებს. მანამდე სახელმწიფოები არ იყვნენ ორგანიზებული ეროვნულის მიხედვით.

გელნერი გამოყოფს ისტორიის სამ საფეხურს: მონადირე-შემგროვებულურს, აგრო-დამწერლურს და ინდუსტრიულს: ნაციონალიზმი ჩნდება აგრო-დამწერლური
კულტურიდან ინდუსტრიულ საფეხურზე გადასვლისას. აგრო-დამწერლურ საფეხურზე ელიტები სარგებელს ნახულობენ კულტურულ მრავალფეროვნებაში – ამ დროს ასეთ ვითარებაში მათ ძალაუფლებას არაფერი არ ემუქრება.

ინდუსტრიულ საზოგადოებებში ”მაღალი კულტურა ხდება მთელი საზოგადოების განმსაზღვრელი და საჭიროებს პოლიტიკის მიერ უზრუნველყოფილ მდგრადობას”. ინდუსტრიულ საზოგადოებაში სამუშაოს ბუნების შეცვლა ითხოვს კულტურულ ჰომოგენურობას. ანუ, წარმოიშობა საჭიროება იმპერსონალურ, კონტექსტიდან თავისუფალ კომუნიკაციაში.

გარდა ამისა, ინდუსტრიული საზოგადოება დამოკიდებულია მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების მიზნით მუდმივ ზრდაზე. მუდმივ ზრდას კი შესაძლებელია მიაღწიო მხოლოდ სამუშაოზე აყვანის სტრუქტურაში მუდმივი ცვლილებების განხორციელებით. ტექნიკური უნარების მოთხოვნილი მაღალი დონე ნიშნავს, რომ ბევრი ადგილი უნდა განაწილდეს მერიტოკრატულად. ეს კი აუცილებელს ხდის გარკვეულ ეგალიტარიზმს, და ამავე დროს, აუცილებლად აქცევს ზოგად წვრთნას სპეციალური წვრთნის წინ, იმისათვის, რომ სამუშაო ადგილებს შორის გაცვლა და გადანაცვლება იქნეს უზრუნველყოფილი.

ამდენად, განათლება მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს. განათლება იწყებს ინდივიდის სტატუსის განსაზღვრას, ისევე, როდესაც ამას მანამდე, აგრო-დამწერლობით საზოგადოებაში, ნათესაობა აკეთებდა.

ამიტომ, სახელმწიფო აერთიანებს სახელმწიფოს და კულტურას. ამიტომ წარმოიშობა საჭიროება, რომ გადაიფაროს კულტურული წვდომის ყველა არე, და ნაციონალიზმი არის ერთადერთი გზა, რომ ეს გადაფარვა წარმატებით განხორციელდეს.

Benedict Anderson

ანდერსონის ”წარმოსახვითი საზოგადოებები” გამოქვეყნდა იმავე წელს, რომელ წელსაც გელნერის ”ერები და ნაციონალიზმი” (1983). ანდერსონის ძირითადი დაშვება მდგომარეობს შემდეგში: რელიგიის გავლენის დაღმასვლამ გამოიწვია დროის ახალი კონცეფციები, რამაც თავის მხრივ გამოიწვია ერის წარმოსახვის შესაძლებლობა.

ნაციონალიზმამდე არსებობდა ”დიადი რელიგიურად წარმოსახვითი საზოგადოებები”, როგორიცაა, მაგალითად, ქრისტიანული, რომელიც ეყრდნობოდა საერთო ენას (მაგ. ლათინურს). გავრცელება/გაფართოებასთან ერთად ევროპელებმა აღმოაჩინეს, რომ არსებობის მათი კონცეფციები არ არის ერთადერთი. ასევე, ლათინურის, როგორც საერთო ენის ფაქტორმა შესუსტება და ე.წ. საერო ენებმა – აღორძინება დაიწყო.

სანამ ევროპა არსებობდა, როგორც დიადი რელიგიური წარმოსახვითი საზოგადოება, დროის ცნება იყო ის, რაც აერთიანებდა და თავს უყრიდა ისტორიას. წარსული, აწმყო და მომავალი მიზეზ-შედეგობრივად კი არ იყო დაკავშირებული, არამედ, ღვთაებრივი ნების მეშვეობით. დროის ასეთ ცნებაში სიტყვას ”ამასობაში” არ ქონდა აზრი. ასეთი საზოგადოების დაშლის შემდეგ შესაძლებელი გახდა ისეთი მდგომარეობის წარმოსახვა, სადაც იყო არა ”ერთდროული დრო” არამედ ”ჰომოგენული, ცარიელი დრო”. ასეთი ტიპის დროის მონიშვნა შესაძლებელი იყო საათით და კალენდარით, და იყო პასუხისმგებელი თეორიულად შემთხვევითი დამთხვევებისათვის.

შემდეგ ”დადგა” ბეჭდვითი კაპიტალიზმის ხანა. გარკვეული დროის შემდეგ ლათინურმა დაკარგა მონოპოლია და დაიწყო ახალი წიგნების საერო ენებზე გამოქვეყნება. აქ განსაკუთრებული მნიშვნელობა ქონდა პროტესტანტიზმს და მის კონცეფციას შინაგანი გადარჩენის შესახებ. დაბეჭდილმა და გავრცელებულმა წიგნებმა, გაზეთებმა და მოთხრობებმა გაუჩინეს მკითხვეს აზრი, რომ ერთდრულად არსებობს მისი მსგავსი მკითხველების ჯგუფი, რომელიც, ისევე როგორც ის, იყენებს კულტურული წარმოების პროდუქტებს.

ამ წარმოებამ მკითხველებს ეროვნული ცნობიერების სამი საფუძველი შეუქმნა:

1. ლათინურსა და საერო ენებს შორის მიმოცვლის ერთიანი ველი;
2. ენის დაფიქსირების ახალი საშუალება და ამით ერის მუდმივობის იდეის საფუძვლის გაჩენა;
3. ძალაუფლების ენები, რომლებიც განსხვავდებოდნენ მანამდე არსებული ლათინური ენისაგან.

ანდერსონი ამტკიცებს, რომ ნაციონალიზმი არის სეკულარიზაციის, ადამიანური მრავალფეროვნების, კაპიტალიზმის და ბეჭდვითი ტექნოლოგიის განვითარების ნაზავის შედეგი.

Anthony D. Smith

სმიტის თეორია დამყარებულია ”ეთნო-სიმბოლიზმზე” – სმიტი გელნერის მოწაფე იყო და შეეცადა გადაელახა ის სირთულეები, რაც გელნერის მოდერნისტულ პერსპექტივას ქონდა. მოდერნისტული პერსპექტივის მთავარი სისუსტე არის ნაციონალიზმის მიერ გამოწვეული ვნებების ახსნის შეუძლებლობა: რატომ იბრძვიან და კვდებიან საკუთარი ერისათვის, თუკი ნაციონალიზმი არის მხოლოდ და მხოლოდ იარაღი, რომელსაც ელიტა ქმნის ეკონომიკური მოგების გაზრდისათვის და ეკონომიკური შეკავშირებისათვის?

სმიტი ამტკიცებს, რომ ყოველი ნაციონალიზმი ეყრდნობა ”კონკრეტული ჯგუფის” მცდელობას მიანიჭონ ისტორიას საერთო იდენტობის და საერთო ისტორიის აზრი. ეს არ ნიშნავს, რომ ეს ისტორია აკადემიურად ადეკვატური უდა იყოს – სმიტი ამბობს, რომ ბევრი ნაციონალიზმი დამყარებულია ისტორიულად მცდარ ინტერპრეტაციებზე და მიისწრაფის საკუთარი ისტორიის გარკვეული ნაწილების მთლიანი მითოლოგიზაციისაკენ.

ნაციონალიზმი, სმიტის მიხედვით, არ მოითხოვს, რომ ”ერის” წევრები მსგავსნი იყვნენ. არამედ, მხოლოდ იმას, რომ ისინი უნდა გრძნობდნენ სოლიდარობას ერთან და ერის სხვა წევრებთან. ნაციონალიზმის გრძნობა შეიძლება წარმოიშვას ნებისმიერი იდეოლოგიიდან, რომელიც დომინანტურია მოცემულ ადგილას. ნაციონალიზმი ამოიზრდება მანამდე არსებული ნათესაობიდან, რელიგიური და რწმენის სისტემებიდან.

ეს სამივე თეორია სამი სხვადასხვა პერსპექტივით – კონსტრუქცივისტული (გელნერი), ტრადიციონალისტური (სმიტი) და რედუქციონისტული (ანდერსონი) – იხილავს ნაციონალიზმს და ერის წარმოშობას. მაგრამ, სამივე თეორიას აქვს მნიშვნელოვანი ნაკლი – როგორც სმიტი მართებულად აღნიშნავს, ვერცერთი ეს თეორია ვერ ხსნის, რატომ “კლავენ” ადამინები ერთმანეთს ერის და ეროვნული იდეის გამო. რატომ რის ნაციონალიზმი მნიშვნელოვანი და ზოგჯერ შემზარავი ვნებების საფუძველი. მათ შორის ვერც სმიტის თეორია, რომელიც ამბობს, რომ ეროვნულობა თავის არსში სოლიდარობის გრძნობაა და სოლიდარობის გრძნობა შესაძლებელია იყოს ის, რისთვისაც ადამიანმა შეიძლება თავი გასწიროს.

* * *
აქ კიდევ ერთ მითოლოგიას უნდა შევეხოთ, რომელიც სათავეს XIX საუკუნეში იღებს და არაცნობიერის ცნების გაჩენას უკავშირდება. XIX საუკუნეში არაცნობიერის ცნება გამოიყურებოდა, როგორც ერთადერთი რამ, რითაც მასების აღშფოთების და აჯანყებების ახსნა შეიძლებოდა. ფროიდი ”ტოტემში და ტაბუში” წერდა, რომ ერთადერთი, რითაც შესაძლებელია მასების (ხალხის) ფსიქოლოგიის ახსნა, არის მასის ფსიქიკის არსებობა, და გამოცდილების დაგროვება მასის ფსიქიკაში.

ზიგმუნდ ფროიდი - Zigmund Freud

ქვემოთ მოყვანილი გერმანული დედანი და ორი – ინგლისური და რუსული თარგმანი იმითაა საინტერესო, რომ თარგმანებში ამ აბზაცის საკვანძო სიტყვა განსხვავდება ერთმანეთისაგან: რუსული თარგმანი დედნის ადეკვატურია, როდესაც ინგლისურ ავტორიზებული თარგმანი ”ერების (ხალხების) ფსიქოლოგიას” მეცნიერების დარგით – ”სოციალური ფსიქოლოგიით” ანაცვლებს. შესაძლებელია ეს ფროიდის მიერ ინგლისური ენის კონტექსტში ცუდათ გარკვეულობას მივაწეროთ, ან – იმას, რომ ”ტოტემი და ტაბუს” გერმანული გამოცემიდან ხუთი წლის გავლის შემდეგ, ფროიდი უფრო მკაცრი გახდა თავისი მეთოდის მიმართ, და ფსიქოანალიტიკოსის კაბინეტს გარეთ ის მხოლოდ კულტურაში გამომუშავებული მიდგომების (მაგ. სოციალური ფსიქოლოგიის) ანალიზისათვის მიაჩნდა გამოსადეგად. თუმცა, შეიძლება საქმე უბრალო უყურადღებობასთანაც გვქონდეს. მით უმეტეს, რომ შემდეგი წინადადება (If psychic processes of one generation…) უცვლელადაა თარგმნილი.

“Allein eine weitere Erwaegung zeigt, das wir die Varaentwortlichkeit fuer solche Kuenheit nicht allein zu tragen haben. Ohne die Annahme einer Massenpsyche, einer Kontinuitaet in Gefuehlsleben der Menschen, welche gestattet, sich ueber die Unterbrechnungen der seelischer akte durch das Vergehen der Individuen hinwegzusetzen, kann die Voelkerpsychologie ueberhaupt nicht bestehen. Setzen sich durch die psychischen Prozesse der einen Generation nicht auf naechste fort, mueste jede ihre Einstellung zum Leben neu erwerben, so gaebe es auf diesem Gebiet keinen Frtschritt und keine Entwiklung.”

“But further consideration shows that we ourselves do not have to carry the whole responsibility for such daring. Without the assumption of a mass psyche, or a continuity in the emotional life of mankind which permits us to disregard the interruptions of psychic acts through the transgression of individuals, social psychology could not exist at all. If psychic processes of one generation did not continue in the next, if each had to acquire its attitude towards life afresh! there would be no progress in this field and almost no development.”

“Однако, дальнейшие соображения показывают, что не нам одним приходится нести ответственность за подобную смелость. Без допущения массовой психики, непрерывности в жизни чувств людей, дающей возможность не обращать внимания на прерываемость душевных актов, вследствие гибели индивидов, психология народов вообще не может существовать. Если бы психические процессы одного поколения не находили бы своего продолжения в другом, если бы каждое поколение должно было заново приобретать свою направленность к жизни, то в этой области не было бы никакого прогресса и почти никакого развития”

იმისათვის, რომ არსებობდეს იმ ვითარებების ახსნა, რაც აწუხებდა XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისის ინტელექტუალებს, აუცილებელი იყო ერში, ხალხში საერთო ფსიქოლოგიის დაშვება. ანუ, იმ რაღაც საერთოს და ირაციონალურის დაშვება, რომლიც რაღაცნაირად გადაეცემა მამიდან (ან დედიდან) შვილს შემდგომ თაობებს და შემდეგ, აიძულებს ხალხთა მასებს მოიქცნენ, როგორც ორგანიზმი. ამიტომ, მეცხრამეტე საუკუნის მითოლოგია ერების შესახებ გვეუბნება, რომ არსებობს რაღაც საერთო, რისი ნაწილებიც ადამიანებში დევს, და რომელიც აქტუალიზირდება, როდესაც ისინი იკრიბებიან. ინტელექტუალებმა მეცხრამეტე საუკუნეში დაიწყეს შემჩნევა, რომ კონკრეტული ადამიანების გარდა, არსებობს ერთობები, რომლის მოქმედებებსაც შესაძლებელია, გარკვეულ ვითრებებში, დამანგრეველი ეფექტიც კი ქონდეს. ეს მათთვის სრულიან ახალი სოციალური ფაქტი იყო. მათ აქამდე – არც იქ, რასაც სწავლობდნენ და არც საკუთარი გამოცდილებით – არ შეხვედრიათ ამ ფაქტის ახსნა. ამიტომ, სრულიად ლოგიკური იყო, ”სწრაფი” ახსნის მოსაძებნად, შეეხედათ მასისათვის, ხალხისათვის, როგორც ორგანიზმისათვის და საბოლოოდ – დაეშვათ ამ ორგანიზმში როგორც ფსიქიკური (ცნობიერი), ასევე – არაცნობიერი. XIX და XX საუკუნის ყველაზე გავლენიანმა მოაზროვნეებმა – ფროიდი, ვუნდტი, იუნგი – სწორედ ამ სქემის გააზრებას და აღწერას მიუძღვნეს საკუთარი თავი.

მათი პოპულარობა იმითაც შეიძლება აიხსნას, რომ ეს იყო გასაგები და ადვილი პასუხი კითხვაზე რომელიც ამ პერიოდის (და შემდგომისაც) ინტელექტუალებს აწუხებდათ: რა არის ის, რაც ადამიანებს, როდესაც ისინი მასაში არიან, აიძულებს მოიქცნენ ასე და არა სხვაგვარად.

ამჯერად მე აღარ გავაგრძელებ ამ უდავოდ საინტერესო თემას. მხოლოდ აღვნიშნავ, რომ სმიტის თეორია, რომელიც სოლიდარობაში ხედავს ეროვნულობის და ერის გაგების ფესვებს, ამ, მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეში გამოგონილ, ახსნით რეცეპტზეა დამყარებული. სოლიდარობა არის მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრის სახელი იმისათვის, რასაც ფროიდი და იუნგი მასების ფსიქოლოგიას უწოდებდა. კიდევ უფრო რომ განვმარტოთ – სოლიდარობის დაშვება ერის და ეროვნული ცნობიერების საფუძვლად, ნიშნავს, რომ ყოველ ჩვენგანში არის რაღაც, რაც ამ სოლიდარობას განაპირობებს და რაც გვაიძულება ადამიანებს ერთობებისაკენ მივისწრაფოდეთ. ეს ფსიქიკური და ფსიქოლოგისტური ახსნაა: ისიც გასათვალისწინებელია, რომ არ არსებობს არანაირი ექსპერიმენტალური დადასტურება, რომ ეს თვისება შესაძლებელია ცალკე გამოიყოს ადამიანში – ან ფსიქიკურად ან გენეტიკურად. ერთადერთი, რაც ზუსტად ვიცით ადამიანების ერთობების შესახებ, არის ის, რომ ადამიანი სოციალური არსებაა და ვერ არსებობს თავის მსგავსებთან ინტერაქციის გარეშე. სოლიდარობა მნიშვნელოვანი სოციალური კონსტრუქტია, მაგრამ ის მთლიანად ინტელიგიბელური წარმონაქმნია და ცნობიერ გადაწყვეტილებებს ეფუძნება. რიჩარდ რორტი მოქალაქეების ერთმანეთთან სოლიდარობას დემოკრატიული და ლიბელარული ღირებულებების მთავარ დამცველს უწოდებს. ამიტომ, საეჭვოა, რომ ენტონი სმიტის კითხვაზე მართებული პასუხი სოლიდარობას დაეფუძნოს: ის, რაც ცნობიერი გადაწყვეტილებაა, ვერ იქნება მასიურად აჯანყებების და თავის გაწირვის საფუძველი. ეს შესაძლებელია, ოღონდ, მცირე რაოდენობის ხალხში, რომლებსაც გადაწყვეტილებების მიღების სერიოზული ტრენინგი ექნებათ გავლილი. იმისათვის, რომ ამ ხალხმა ერის მასშტაბი მიიღოს, ისინი ძალიან განვითარებულ საზოგადოებაში და სახელმწიფოში უნდა ცხოვრობდნენ – რათა ამ ტრენინგის მიღების საშუალება უმრავლესობას ქონდეს. არადა, ნაციონალისტური აფეთქებები, მართალია მოდერნულ, მაგრამ ძირითადათ განვითარებად ქვეყნებშიც ხდება.

მეორეს მხრივ, რა უნდა ვუყოთ შუა საუკუნეებიდან შემორჩენილ იმ წერილობით წყაროებს რომლებიც დღეს, მკითხველების მიერ ერთმნიშვნელოვნად გაიგება, როგორც ერის იდეის და ნაციონალიზმის ჩანასახები? ამ კითხვაზე პასუხი შუა საუკუნეების საზოგადოების სტრუქტურაში უნდა ვეძებოთ: პროცენტულად რომ გამოვსახოთ, ალბათ, განათლებული და შეძლებული ფენა, რომელმაც წერა-კითხვა იცოდა და მარტო ყოველდღიური გადარჩენა არ ქონდა მიზნად და საფიქრად, ყოველი საზოგადოების 5 %- ზე ნაკლებს შეადგენდა. რა თქმა უნდა, მათ ქონდათ საერთო იდეოლოგია, რომელიც ვარირებდა ჯგუფიდან ჯგუფში და სამთავროდან სამთავრომდე, მაგრამ ყოველთვის ბრუნავდა პოლიტიკური ერთეულის დამოუკიდებლობის გარშემო. ამიტომ, მართალია, საკამათოა, ვიპოვით თუ არა იმდორინდელ წყაროებში ერის თანამედროვე ცნებას, მაგრამ, სამაგიეროდ, უხვად გვხვდება სახელმწიფოს ცნება და ერთიანი სახელმწიფოს იდეოლოგია. ეს იდეოლოგია, აქედაც გამომდინარე სარგებლის და პირადი წარმატების პერსპექტივის გამო, წარმოშობდა სოლიდარობას ამ მიზნის გარშემო. თუმცა, ეს სოლიდარობა ადვილად ირღვეოდა თუკი სხვა, უფრო მომგებიან სოლიდარობაში გაწევრიანების შანსი ჩნდებოდა. ასეთი სოლიდარობა იქნებოდა იმ დიდგვეროვნებში და სამეფო ოჯახებში, რომლებიც ავითარებდნენ იდეოლოგიას, რაც დღეს ეროვნული ცნობიერების პირველ ვერსიად აღიქმება. თუმცა, ამ იდეოლოგიას პოლიტიკური, და არა პოეტური, თვალთახედვით თუ გავაანალიზებთ, მივიღებთ, რომ რომ ეს იდეოლოგია მათ ექსპანსიური პოლიტიკის გასამართლებლად და/ან არსებული ცენტრებიდან მეტი ავტონომიის მისაღებად სჭირდებოდათ: ცნობილი ფრაზა შუა საუკუნეების ქართული ”გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებიდან” რომელიც ხშირად ეროვნული ცნობიერების დაბადების საბუთად მოჰყავთ (თანამედროვე ქართულ ენაზე რომ ვთარგმნოთ, ეს ფრაზა
გვეუბნება, რომ იქ, სადაც ქართული წირვა-ლოცვა წარმოებს, ყველგან საქართველოა), სხვა არაფერია, თუ არა სახელმწიფოს იდეოლოგების მიერ მომავალი ექსპანსიური პოლიტიკის გამართლება. ამის ირიბი დასტური თუნდაც ისაა, რომ ქართველები ახლო აღმოსავლეთში და აღმოსავლეთ ევროპაში შუა საუკუნეებში აქტიურად აშენებდნენ ეკლესია-მონასტრებს. ძნელია ამ აქტიობის სხვა მიზეზი ივარაუდო, თუ არა მომავალი ექსპანსიისათვის ფიზიკური და მორალური დასაყრდენის შექმნა.

იგივე ხდებოდა პროტესტანტული იდეების გავრცელებისას ცენტრალურ და ჩრდილოეთ ევროპაში: პროტესტანტიზმი იყო ის იდეოლოგია, რითაც ადგილობრივი ფეოდალები და სამეფო საგვარეულოები მეტი დამოუკიდებლობის და ავტონომიის მოსაპოვებლად იყენებდნენ. მხოლოდ ამით შეიძლება ახსნა გერმანელი მთავრების მიერ ლუთერის პოლიტიკური მხარდაჭერა და პროტესტანტიზმის წარმატება: სხვა მხრივ, ”უბრალო ხალხში” არც მხარდაჭერის, და არც ახალი მოძღვრების გაგების პოტენციალი არ უნდა ყოფილიყო, იმდენად ყოველდღიურ ცხოვრებაზე ორიენტირებული და წერა-კითხვის უცოდინარი იყო შუა საუკუნეების ევროპის ძირითადი მოსახლეობა.

ამ ზედაპირული განხილვითაც ჩანს, რომ შუა საუკუნეებში ერის და ეროვნულობის ცნებები (რაც არ უნდა ერქვას ამ კონსტრუქტს სხვადასხვა ენის შემთხვევაში) გამოიყენება, როგორც იდეოლოგია: ანუ, მარქსის განსაზღვრებით რომ ვთქვათ – სოციალური რეალობის ამოტრიალებული ასახვა. სოციალური რეალობა კი შუა საუკუნეებში მართლაც ამოტრიალებულია ეროვნულ იდეასთან მიმართებაში: იმ ხალხის უმრავლესობას, ვინც სახელმწიფოში ცხოვრობს, არაფერი არ აერთიანებს საკუთრი ცხოვრების ადგილზე მიჯაჭვულობის გარდა. ასეთი ერთიანობის შეგრძნება კი აშკარად აქვს ელიტას. მეტიც – ელიტის წევრების აღზრდაც – მეტ ნაკლებად სტაბილურ (და ალბათ არასტაბილურ) სახელწიფოებში თუ სამთავროებში – ამ იდეოლოგიით ხდებოდა. რაც ვერბალურად შეიძლება გამოიხატოს ასე: ეს სახელმწიფო შენი სამშობლოა, ადგილი, სადაც შენი წინაპრები ცხოვრობდნენ და შენი შთამომავალები იცხოვრებენ, ეს არის შენი ხალხი, ვინც აქ ცხოვრობს და ა.შ. – ან, ის ადგილი – სხვა სახელმწიფო/სამთავრო არის სივრცე, რომლიც შენ გეკუთვნოდა, იმიტომ, რომ იქ შენი წინაპრები ცხოვრობდნენ და ა.შ.

ამ შემთხვევაში, აშკარაა, რომ ის, რაც შუა საუკუნეების ელიტის აღზრდის და აზროვნების ქვაკუთხედი იყო, სოციალურ რეალობას ამოტრიალებულად ასახავდა: ის, რაც იყო ზედნაშენი (superstructure) – ტყეებზე, ველებზე და უბრალო ხალხზე კონკრეტული მმართველობის ნიშნის მიწერა და მათი ამ ნიშნით დაბეჭდვა – განიხილებოდა, როგორც ამ ყველაფრის საფუძველი: როგორც წესი, ამ საფუძველს რელიგიური არგუმენტიც – ღვთის მიერ კურთხეულობაც ემატებოდა. ამიტომ, სრულიად შესაძლებელია, შუა საუკუნეებში ერი-სახელწმიფოს იდეოლოგიური ცნებაც გაჩენილიყო, მაგრამ, ამ ცნების ადგილი – თვითონ ელიტაშივე მისი გავრცელების არაინსტიტუციონალიზაციის გამო – ელიტის წარმომადგენლის ცნობიერებაში შემთხვევითი იყო: შესაძლებელი იყო მისი, როგორც ელიტის წევრის პიროვნულობის მაკონსტრუირებელის მუშაობა (თუკი კონკრეტულ სასახლის კარზე აღზრდის/იდეოლოგიის გადაცემის ჩამოყალიბებული სისტემა არსებობდა) და ასევე, შესაძლებელი იყო მას ემუშავა, როგორც სოლიდარობის საფუძველს: ქცეულიყო იმ კონსტრუქტად, რომელიც განაპირობებდა ელიტის წევრებს შორის საერთო პოლიტიკური ენის არსებობას და საერთო მიზნებს. სავსებით დასაშვებია, რომ ეს ორი, ერთმანეთისაგან განსხვავებული ვითარება ერთ ელიტარულ სისტემაში არსებობდა: ანუ, ელიტა შედგებოდა იმ ადამიანებისაგან, ვისთვისაც ერი-სახელმწიფოს იდეა მისი პიროვნების კონსტრუირებაში იღებდა მონაწილეობას, და ასევე, იმ ადამიანებისაგან, რომლებისთვისაც ეს იდეა მხოლოდ სოლიდარობის საფუძველი იყო. იმდენად, რამდენადაც შუა საუკუნეებში არ არსებობდა აღზრდის მწყობრი სისტემა, რომელიც ამ იდეას პიროვნების მაკონსტრუირებელ ინსტიტუციონალიზირებულ ელემენტად გადაქცევას მოახერხებდა, [ანუ, არ არსებობდა ელიტის აღმზდელების/მასწავლებლების მწარმოებელი ინსტიტუტი] სავარაუდოა, რომ ელიტაში მათი რიცხვი, ვისთვისაც ერი/სახელწმიფოს იდეა მხოლოდ სოლიდარობის საფუძველი იყო, უფრო მეტი იყო, ვიდრე მათი, ვისაც სახელმწიფო/ერის იდეის გარეშე საკუთარი თავი ვერ წარმოედგინა.

ამიტომაც, ელიტის წევრებს შორის შუა საუკუნეებში ჩვეულებრივი მოვლენა იყო სოლიდარობის საფუძვლის შეცვლა, ანუ, თანამედროვე შეფასებით, ღალატი. შესაბამისად, ჩვენ გაგვიჭირდება ვიპოვოთ შუა საუკუნეებში პოლიტიკური ელიტა, რომელსაც არ ექნებოდა რაიმე იდეოლოგია, რომელიც სახელმწიფო/ერის და ერთი ხალხის ცნებების სხვადასხვა ვერსიას გვთავაზობს. ამათგან ზოგი ძალიან ახლოს იდგება ერის თანამედროვე ცნებასთან, ზოგი კი ძალიან შორს. მაგრამ, ეს სიახლოვე და სიშორე სხვა არაფერია, თუ არა სხვადასხვა ისტორიული პირობებით განპირობებული კონსტრუქციები. რა თქმა უნდა, ყოველ ამ კონსტრუქტში რელიგია ცენტრალურ როლს ასრულებს – განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, როდესაც ქვეყანაში არსებული რელიგიური პრაქტიკა განსხვავებულობის საფუძველს იძლევა. ამ შემთხვევაში არა აქვს მნიშვნელობა იმას, თუ რა ტიპის რელიგიაა ეს, არამედ, იმას, თუ რამდენად არის სოციალურ გარემოში პოტენციალი ელიტამ ესა თუ ის რელიგია საკუთარი ექსკლუზიურობის და პრეტენზიების საფუძვლად გამოიყენოს. ერთი შეხედვით, ასეთი ექსკლუზიურობის საფუძველი უფრო მართლმადიდებლური და პროტესტანტული რელიგიები უნდა იყვნენ, მაგრამ ირლანდიის მაგალითი გვიჩვენებს, რომ ასეთი იდეოლოგიის საფუძველი ელიტისათვის შეიძლება კათოლიციზმი ვს პროტესტანტიზმიც იყოს.

თანამედროვე წარმოდგენით ერს ორი შემადგენელი აქვს: თავად ერის ცნება, იდეის კონსტრუქცია და ადამიანების ერთობლიობა, რომელიც საკუთარ თავს ამ ერის ნაწილად თვლის. ასევე, იგულისხმება, რომ ამ ერს მისი წევრები, როგორც წესი, დაბადებით უნდა ეკუთვნოდნენ და ერის წევრების რაოდენობა უნდა ცდებოდეს ერთი ოჯახის ან ნათესაური კავშირებით დაკავშირებული ადამიანების რაოდენობას. კიდევ უფრო რომ გავაღრმაოდ ერის მეორე ნიშანი, უნდა ვთქვათ, რომ ადამიანი, ვინც საკუთარ თავს რომელიმე ერს აკუთვნებს, ამავე დროს ერის საშუალებით საკუთარ თავს საზღვრავს, ანუ, ახდენს საკუთარი თავის იდენტიფიცირებას კონკრეტულ იდეასთან და ისტორიასთან. ამავე დროს, ახდენს საკუთარი თავის განსხვავებას იმ ადამიანებისაგან, ვისი იდენტობაც სხვა იდეასთან და ისტორიასთანაა დაკავშირებული.

* * *
შესაბამისად, როდესაც ერის წარმოაშობაზე ვლაპარაკობთ, ამ ორივე ნაწილის წარმოშობას ცალ-ცალკე უნდა შევხედოთ: 1) ერის იდეოლოგიის წარმოშობა და 2)
ერის, როგორც იდენტობის წარმოშობა. ისტორიულად, ერის, როგორც იდეოლოგიის წარმოშობა წინ უსწრებს ერის, როგორც იდენტობის წარმოშობას. ანუ, იმისათვის, რომ რაღაც იდეოლოგია იდენტობა გახდეს, ის უნდა დამუშავებული უნდა იყოს როგორც იდეოლოგია.

ერის წარმოშობის იდეოლოგიის და იდენტობის წარმოშობებად გაყოფა მაშინ იქნება გასაგები, როდესაც განვიხილავთ სოციალური ცხოვრების იმ პროცესს, რომელსაც იდენტობების შექმნა და კონკრეტული ადამიანის მიერ იდენტობის მიღება ჰქვია: სამწუხაროდ, იდენტობის ერთიანი თეორია, რომელიც იდენტობას, როგორც სოციალურ მოცემულობას და პროცესს განიხილავს, სოციალურ მეცნიერებაში არ არის დამუშავებული, ამიტომ, ქვემოთ გადმოცემული თეორიული მოსაზრებები ამის პირველ მცდელობაა: ადამიანი იდენტობების კომპლექსს წარმოადგენს. ამ იდენტობიდან ზოგიერთი პირველადია, და მასში შედის პირველადი სოციალური ინსტიტუტების საშუალებით (ოჯახი) ან მეორადი, და ადამიანის მიერ მისი გათავისება სხვადასხვა ტიპის სოციალური ინსტიტუტში მონაწილეობით ხდება. არსებობენ იდენტობები, რომლის მიღებაც კონკრეტულ სოციალურ სტრუქტურაში გარდაუვალია (ოჯახის, ნათესაობის, სქესის) და არსებობენ იდენტობები, რომელთა მიღებაც შემთხვევითია (პროფესიული, პარტიული და ისინი, რომლებიც კონკრეტულ საზოგადოებაში მიდრეკილებების ინსტიტუციონალიზაციაზეა დამოკიდებული – მაგ. სექსუალური უმცირესობების იდენტობა).

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ყოველი კონკრეტული იდენტობა ჩვენი საკუთრება სხვადასხვანაირად ხდება: იმისათვის, რომ გავერკვეთ, რას ნიშნავს იდენტობის მიღება, უმჯობესია იდენტობების მიღების (აკრეფის) პროცესი ჩვენი ცივილიზაციის და კულტურის მაგალითზე განვიხილოთ: ჩვენი იდენტობა ოჯახთან, ან იქ, სადაც პირველ ცნობიერ მოძრაობებს ვაკეთებთ, აუცილებელია: ამ იდენტობის მიღება, ანუ, იმის გაცნობიერება, რომ შენ კონკრეტული ოჯახის წევრი ხარ და შენი თავი შენთვის და სხვებისთვის ასე უნდა განსაზღვრო, იწყება დაბადებიდან – ანუ, პირველადი სოციალიზაციიდან. შემდეგი იდენტობა, რომლიც ჩვენში შემოდის, არის დაყარებული იმ გარემოზე, რომელშიც ჩემი ოჯახი ცხოვრობს – ანუ, მივიღებ მე ნათესაობით იდენტობას, ანუ, საკუათარ იგივეობას გადავჭიმავ ოჯახის ნათესავებზე თუ არა – ეს კონკრეტულ სოციალურ გარემოზეა დამოკიდებული. თუმცა, როგორც წესი, ”ოჯახის შემდგომი” იდენტობა ნათესაურია. პარალელურად, იმ ინფორმაციის და სოციალური კავშირების საშუალებით, რომელსაც მე ვიღებ, მე მიჩნდება სოციო-ბიოლოგიური იდენტობები (სოციო-ბიოლოგიური იდენტობა [ბავშვი] და სქესობრივი იდენტობა).

შემდეგი იდენტობების მიღება დაკავშირებულია იმ სოციალურ ინსტიტუტებთან, რომელთა საშუალებით მე ვერთვები სოციალურ გარემოში: ჩვენს კულტურაში ეს სოციალური ინსტიტუტები განათლების და მას-მედიის (ანუ, ინფორიაციის და ცოდნის გავრცელების/გადაცემის) ინსტიტუტებია. ამ დროს ჩემში იწყებს ეროვნული იდენტობა შემოსვლას. ეს შესაძლებელია სკოლაში სიარულის დაწყებამდე მოხდეს, შეიძლება დაემთხვეს სკოლაში სიარულის დაწყებას. თავისთავად ცხადია, ერის ცნება ჩემში შემთხვევითად არ შემოდის – ის შემოდის იმ პრინციპებზე დაყრდნობით, რომელზეც დგას განათლების სისტემა და ინფორმაციის გავრცელება. ჩვენს, საქართველოს შემთხვევაში, ეს პრინციპები ცნობიერადაა შემუშავებული – მაგ. როგორი უნდა იყოს ეროვნული სასწავლო გეგმა, ან, კონკრეტული გამომცემლობის ან ელექტრონული მედიის პოლიტიკა. ამ იდენტობის შემოსვლის და ჩემი საკუთარი თავის განსაზღვრებად გადაქცევის შემდეგ, ან პარარელურად, მე მიდგება პროფესიული, პარტიული თუ სხვა (მიდრეკილებითი) იდენტობების არჩევის პერიოდი, რომლსაც მე ვირჩევ, ვირგებ, თუ არ მომეგრო ვიცვლი და ა.შ. ის, რაც ჩემში რჩება მუდმივად და რაც ჩემი გადაწყვეტილების მიღმა არის შემოსული – არის ოჯახური, ნათესაური, სოციობიოლოგიური და ეროვნული იდენტობები. რა თქმა უნდა, ამათი შეცვლაც შეიძლება, თუკი ადამინი გადაწყვეტილებას მიიღებს. განსხვავება ისაა, რომ ამ ოთხი იდენტობის მიღება არ არის დამოკიდებული გადაწყვეტილებაზე. თუმცა, ზოგიერთ შემთხვევაში ეროვნული იდენტობის ადგილი შეიძლება აღწერის მიხედვით ეთნიკურმა იდენტობამ დაიკავოს, განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, თუკი საქმე გვაქვს ეთნიკურად არამონოლითურ სახელწმიფოებთან. ამ შემთხვევაში, ჩემი პიროვნების ჩამოყალიბებაში ეროვნული იდენტობა იქნება ეთნიკური იდენტობის შემდგომი, ზემო სტრუქტურა.

ამ ხუთი (ოჯახური, ნათესაური, სოციო-ბიოლოგიური, ეთნიკური და ეროვნული) იდენტობიდან ორის (ეთნიკური და ეროვნული) მიღების წესი და შინაარსი უფრო მეტად დამოკიდებულია კონკრეტულ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე და სტრატეგიულ ხედვებზე, რომელიც საზოგადოებაში არსებობს, ხოლო სამის (ოჯახური, ნათესაური და სოციო-ბიოლოგიური) – იმ სოციალურ სტრუქტურებზე, რომელის არსებობს კონკრეტულ საზოგადოებაში.

თუმცა, ისიც აღსანიშნავია, რომ კონკრეტულ საზოგადოებაში უფრო მეტად სოციალურ სტრუქტურებზე დამოკიდებული იდენტობების წყაროები შესაძლებელია სულაც არ ატარებდნენ იგივეობრივ ენობრივ დასახელებებს. მაგალითად, ოჯახის ექვივალენტს შეიძლება ეკლესია, ან კლანი ერქვას, ან რაიმე სხვა, ჩვენთვის რადიკალურად განსხვავებული შინაარსობრივი კონოტაციის მატარებელი. შესაბამისად, ჩვენი ძირითადი იდენტობები, ანუ, ის იდენტობები, რომლის არჩევაც და რომლებზეც უარის თქმაც არ შედის სოციალური ცხოვრების ყოველდღიურ წესში, შეიძლება გავყოთ ორად – სოციალურზე და პოლიტიკურზე მეტად დამოკიდებულებებად – და მათ სოციეტალური და პოლიტეტალური იდენტობები დავარქვათ.

თუკი იდენტობების ჩამოყალიბებას ისტორიულად შევხედავთ, უნდა ვთქვათ, რომ სოციეტალური იდენტობების ჩამოყალიბება ე.წ. ”ბუნებრივად” ხდება – მათი ჩამოყალიებებისათვის ადამიანების უბრალო ერთობები საკმარისია. რაც შეეხება პოლიტეტალურ იდენტობებს, მათ არსებობას და მათი მიღების საფუძველს პოლიტიკური გადაწყვეტილებები და ფორმალური და არაფორმალური განათლების და მას მედიის ინსტიტუციონალური სტრუქტურები წარმოადგენს: ეთნიკური იდნეტობების ჩათვლით, რადგანაც ეთნიკური იდენტობის მიღებისათვის საჭიროა შეთანხმება საზოგადოების კონკრეტულ ჯგუფს შორის და ამ თანხმობის გამყარება მისი წლების განმავლობაში დაცვით, რასაც, თუნდაც არაფორმალური განათლების სისტემა სჭირდება.

პოლიტეტალური იდენტობის გაჩენის შემდეგ, იდეოლოგია იქცევა იდენტობად, ანუ, ტრიალდება და ისევ დგება ფეხებზე: როდესაც ეროვნულ იდეოლოგიაში ჩადებული პრინციპები ზიარდება დიდი სოციალური ჯგუფების მიერ, იდეური კონსტრუქტი უკვე აღარ არის ამოტრიალებული ასახვა სოციალური რეალობის (ანუ, მხოლოდ ელიტების მცირე ჯგუფებში არსებული იდეების დიდი სოციალური ჯგუფების საკუთრებად გამოცხადება), არამედ, არსებული სოციალური რეალობის შესაბამისი ასახვა: როდესაც დიდი სოციალური ჯგუფები მართლაც არიან ეროვნული იდენტობის მატარებლები. ხოლო ელიტების იდეოლოგია – რომელიც ეფუძნება ეროვნულ იდენტობას, შეიძლება ”მასებში არსებული ვითარების” პიპერბოლიზაციას წარმოადგენდეს (მაგ. ფაშისტური, ან ტერორისტული), მაგრამ მაინც, რეალურ და არა ამოტრიალებულ ამოსავალზე – მოსახლეობაში ეროვნული იდენტობის არსებობის ფაქტზე დგას.

თუკი იდენტობების წარმოშობის ისტორიულ პროცესს შევხედავთ, შეიძლება შევიმუშაოთ ჰიპოთეზა, რომ იმ წარსულის პერსპექტივაში, სადაც ჩვენი კულტურის
ისტორიის თვალი წვდება, სოციეტალური იდენტობები მუდმივია, ხოლო – პოლიეტალური – შეძენილი. ამის საფუძველი კი ის საშუალებებია, რომლებითაც ეს
იდენტობები მტკიცდებიან და დგინდებიან: ოჯახურ, სოციო-ბიოლოგიურ და კლანურ იდენტობებს დამატებითი ისტორიული ინსტიტუციონალური სხეულები არ სჭირდება: ამ იდენტობების დადგენა და მიღება ხდება მცირე რიცხვის ადამიანების ერთმანეთთან ურთიერთობით. მაშინ, როდესაც ეროვნული და ეთნიკური იდენტობების დადგენას და დიდი ჯგუფების მიერ მის გაზიარებას რთული სისტემები – როგორც ინსიტუციური, ასევე ტექნოლოგიური – სჭირდება. ბენედიქტ ანდერსონმა და გელნერმა ამ სისტემების ორი მოდუსი აღწერეს: განათლების სისტემა და მას მედია. მხოლოდ ამ ორის საშუალებით არის შესაძლებელი გახდეს ეროვნული და ეთნიკური იდეოლოგია იდენტობა – ანუ, მოსახლეობის დიდი მოცულობისათვის თვითგანსაზღვრის და თვითდადგენის, ასევე, საკუთარი თავის და საკუთარი ერთობის სხვებისაგან განსხვავების საშუალება და ინსტრუმენტი.

ყოველივე ზემოთქმულიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ კაცობრიობის ისტორიის პროცესი ამავე დროს სოციოეტალური და პოლიტეტალური იდენტობების, ანუ,
სხვანაირად რომ ვთქვათ, იდენტობების ფენების დაგროვების პროცესია და პიროვნების განვითარება ამავე დროს ასახავს ისტორიულ განვითარებას: იდენტობები დაგროვება იწყება ოჯახის იდენტობიდან, და ჩვენს გარემოში მთავრდება ეროვნული იდენტობის მიღებით. თუკი პოლიტეტალური იდენტობის დადგენა და გავრცელება დამოკიდებულია ფორმალურ და არაფორმალურ განათლების სისტემაში ჩადებულ შინაარსზე და საინფორმაციო საშუალებებზე, შემდგომი, მომავლის იდენტობები რეგიონული, გლობალური და ალბათ, მსოფლიო იდენტობებია. თუმცა, ამ უკანასკნელის დადგენისათვის, შესაბამისი საინფორმაციო სისტემის არსებობის მიუხედავად, ამ იდენტობისათვის უცხოების არსებობის დამტკიცება იქნება საჭირო.

ამდენად, ჩვენ შეგვიძლია განვსაზღვროთ იდენტობა, როგორც ჩვენი საკუთარი თავის, ჩვენი წარსულის, კულტურის და მომავლის შესახებ წარმოდგენების კომპლექსი, რომლის შეხების/დაფარვის არეალს იქით მოხვედრილი ადამიანი/მოვლენა/არტეფაქტი ჩვენთვის უპირობოდ წარმოადგებს უცხოს.

როგორც ვნახეთ, ეროვნული იდენტობის წარმოშობა შემთხვევითია – ანუ, მას თვითონ არ მოაქვს მისი გავრცელების საშუალებები, არამედ პოლიტიკური და ტექნოლოგიური პროცესების შედეგად წარმოშობილ გავრცელების საშუალებებს იყენებს იდეოლოგიის იდენტობად ქცევისათვის. ასევე, ცხადია, რომ ამ გავრცელების საშუალებების გაჩენამდე დიდი, ანუ, პოლიეტალური იდენტობა არ არსებობდა. უფრო ზუსტად, არსებობდა მხოლოდ მისი შინაარსი, ელიტის იდეოლოგიის სახით.

ამიტომ, სანამ ამ ჰიპოთეზის ჩამოყალიბებას დავასრულებთ, კიდევ ერთი კითხვა უნდა დავსვათ: რამდენად აუცილებელი და შეუქცევადია, როგორც ისტორიულად, ასევე – ფაქტიურად, ჩვენს გარემოში – მხოლოდ ეროვნულობის, როგორც პოლიტეტალური იდენტობის დადგენა? ხომ არ არის კიდევ რაიმე ჩვენს გარემოში, რაც შეიძლება გახდეს [ან გახდა და ვერ ვამჩნევთ] დიდი იდენტობა? ან ხომ არ აქვს რაიმე კონსტრუქტს დიდ პოლიეტალურ იდენტობად ქცევის თუნდაც თეორიული შანსი?

ამ კითხვაზე პასუხი ზედაპირზე დევს: ჩვენ ვლაპარაკობდით ეროვნულობაზე, როგორც შუა საუკუნეების ელიტის შესაძლებელ იდეოლოგიაზე. მაგრამ, შუა საუკუნეებში იყო იდეოლოგია, რომელიც უპირობოდ წარმოადგენდა ყველა ელიტის იდეოლოგიას (განსაკუთრებით შუა საუკუნეების ევროპაში). შუა საუკუნეების ეროვნულობის იდეოლოგია მხოლოდ ამ იდეოლოგიის კერძო შემთხვევად შეიძლება განვიხილოთ. ეს იდეოლოგია არის რელიგია. ის, რომ რელიგია ელიტის იდეოლოგია იყო, უეჭველია და ამას მრავალი ისტორიული წყარო ადასტურებს. მაგრამ ხომ არ იყო ამავე დროს რელიგიურობა და რელიგია დიდი იდენტობაც? გამომდინარე იმ ჰიპოთეზიდან, რომლის ჩამოყალიბებასაც ეხლა ვცდილობ, შუა საუკუნეებში დიდი იდენტობის არსებობის პირობები არ იყო. ანუ, არ იყო არც ფორმალიზებული, ან თუნდაც არაფორმალური, მაგრამ ინსტიტუციონიზირებული განათლების სისტემა, რომელიც ადამიანთა დიდ ჯგუფებს მოიცავდა და არც – მას მედია, რომელიც ერთიანობის და ერთში მთლიანობის შეგრძნებას გააჩენდა. ეკლესიების და სასულიერო დაწესებულებების ქსელი ელიტის გაფართოებას და მის მდგრადობას ემსახურებოდა, და არა დიდი იდენტობის შექმნას: ანუ, შუა საუკუნეებში ეკლესიის სოციალურ-პოლიტიკური როლი ელიტაში იდეოლოგიის გავრცელება იყო, და არა დიდი იდენტობის შექმნა.

* * *
მეოცე საუკუნის 70-იანი წლებიდან, მას შემდეგ, რაც პიტერ ბერგერმა უარი თქვა თავის თეზაზე კაცობრიობაში, და განსაკუთრებით, განვითარებულ ქვეყნებში რელიგიურობის შემცირების შესახებ, მკვლევარებმა მეტი ყურადღება მიაქციეს შუა საუკუნეების შესწავლას და განსაკუთრებით – ამ პერიოდში რელიგიურობის როლს.

დასკვნა, რომლიც მათი კვლევიდან გამომდინარეობს ცხადათ აჩვენებს, რომ მკვლევართა და ფილოსოფოსთა ლამის ორსაუკუნოვანი აზრი იმის შესახებ, რომ შუა საუკუნეები ეს იყო რელიგიური ეპოქა, სადაც ადამიანების იდენტობას ტოტალურად რელიგია ადგენდა, იყო შეცდომა და ჩვენი რეალობის პარამეტრების შუა საუკუნეებზე გადატანა.

შეცდომის ფესვების კვლევა, რაც ალბათ, ვოლტერამდე და ჰეგელამდე მიგვიყვანს – იმ კონსტრუქტებამდე რომელიც მათ დაადგენეს – პირველმა – რწმენის ეპოქის დამთავრების და გონების ეპოქის დადგომის მოთხოვნით, ხოლო მეორემ – გონის საფეხურების აღწერით და ამ საფეხურების პრინციპული ერთგვარობის დადგენით. ამ შეცდომის ყველაზე მკაფიო მსხვერპლი ბენედიქტ ანდერსონია, რომელმაც საკუთარი თეორიის სწორი დასკვნა არასწორ საფუძველზე – შუა საუკუნეებში დიდი რელიგიური იდენტობის არსებობასაც დააყრდნო.

თუმცა, ეს უკვე სხვა ტექსტის თემაა. ჩვენთვის ამ მსჯელობიდან საინტერესო ისაა, რომ რელიგიის დიდ იდენტობად ქცევა ემთხვევა იმ პერიოდს, როდესაც ეროვნულობა იქცევა დიდ იდენტობად. სხვა შესაძლებლობა – გამხდარიყო პოლიტეტალური იდენტობა – რელიგიას უბრალოდ არასოდეს არ ქონდა. სხვადასხვა ემპირიული კვლევებიც18 ადასტურებენ, რომ თუკი ჩვენ გვინდა ვიმსჯელოთ რელიგიაზე, როგორც პოლიტეტალურ იდენტობაზე, ეს მხოლოდ ჩვენს გარემოშია შესაძლებელი და არა წარსულის რომელიმე ეპოქაში.

მაშასადამე, განათლების ინსტიტუციონალიზებული სისტემის და გლობალური საინფორმაციო საშუალებების ეპოქის დადგომასთან ერთად ჩვენ ორი პოლიტეტალური იდენტობის შესაძლებლობა მივიღეთ: ეროვნული და რელიგიური. რატომ ეს ორი და არა სხვა – ამ კითხვაზე პასუხი მარტივია – ის, რაც შეიძლებოდა განათლების სისტემით გავრცელებულიყო და მას მედიაში მიეღწია ფორმალიზებისათვის – ანუ, სახლმწიფო იდეოლოგია ამ დროისათვის, და დღესაც – სულ ორი იყო – ეროვნული და რელიგიური.

ანუ, სულ ორი იდეოლოგია წარმოადგენდა ელიტების პოტენციურ და აქტუალურ იდენტობებს. შესაბამისად, მხოლოდ ორი იდეოლოგია შეიძლებოდა ქცეულიყო
პოლიეტალურ, დიდ იდენტობად. ზოგიერთი ქვეყნის შემთხვევაში ეს ორი ერთმანეთს ემთხვეოდა, ზოგიერთის შემთხვევაში კი, ერთმანეთს ეწინაამღდეგებოდა და ელიტას ცნობიერი, ან გაუცნობიერებელი არჩევანი უნდა გაეკეთებინა.

ასევე, უნდა აღინიშნოს, რომ შუა საუკუნეებში შეიძლება არსებულიყო ელიტის იდეოლოგია ეროვნულის გარეშე, მაგრამ არ არსებობდა და შეუძლებელი იყო ყოფილიყო ეროვნული იდეოლოგია რელიგიურის გარეშე.

შესაბამისად, როდესაც დიდი იდენტობების დრო დადგა, პოლიტიკოსებმა დაიწყეს საკუთარი იდეოლოგიის ინსტალირება განათლების სისტემაში და მას მედიაში. ზოგიერთი, რთული სოციალური სისტემების (მაგ. იმპერიების) შემთხვევაში, პარალელურად რამდენიმე იდეოლოგია შეიძლება გავრცელებულიყო და ამ შემთხვევაში ვიღებდით იდეოლოგიების კონკურენციას, რომლის მიზანიც იდენტობად ქცევა იყო. ამიტომ, სრულიად და გარდაუვლად ისტორიულადაა განპირობებული ის, რომ რიგ ქვეყნებში პოლიტეტალურ იდენტობას რელიგია წარმოადგენს, რიგში კი – ეროვნულობა. ამიტომაცაა, რომ ხშირად რელიგიის პოლიტეტალურ იდენტობად ქცევა, მაგალითად -აღმოსავლეთის ქვეყნებში, ნაციონალიზმადაა აღქმული. სინამდვილეში კი, ეს სხვა არაფერია, თუ არა ამ საზოგადოების სტრუქტურაში – გლობალიზაციის, თუ რაიმე სხვა მიზეზის გამო – განათლების ფორმალიზებული სისტემის და მას მედიის ინსტალაციის შედეგად – პოლიტეტალური იდენტობის წარმოშობა.

ამიტომ, როგორც გლობალურად, ასევე, ლოკალურად, პოლიტეტალური იდენტობის ეპოქის დადგომა არ ნიშნავს ავტომატურად ნაციონალიზმის ეპოქის დადგომას. ძალიან ხშირად, ინტელექტუალთა წრეებში ნაციონალიზმი გამოცხადებულია განვითარებული საზოგადოების პროდუქტად, რელიგიულობა კი – ე.წ. წინა საფეხურზე მდგომი საზოგადოების შედეგად. როგორც ჩვენს მიერ ჩატარებული კვლევა და ჩამოყალიბებული ჰიპოთეზა აჩვენებს, ეს კავშირი შემთხვევითია, და მეტიც – ფარდობითად ძალიან მოკლე ხანში ნაციონალიზმი შეიძლება შეიცვალოს რელიგიურობით, და პირიქით – თუკი შესაბამისი პოლიტიკური გადწყვეტილება მიიღება და მოიძებნება ამისათვის საჭირო ადამიანური და მატერიალური რესურსები.

მეტიც – რელიგიურობის ერთი შეხედვით აუხსნელი ზრდა თანამედროვე განვითარებულ საზოგადოებებში19 სწორედ პოლიტეტალური იდენტობის ცვლილებას
მიუთითებს და ამ ცვლილების საფუძველი ამ საზოგადოებების საინფორმაციო საშუალებებში და ფორმალურ და არაფორმალურ განათლების სისტემებში უნდა
ვეძებოთ. თუმცა, ესეც კვლევის თემაა: შეიძლება რელიგიურობის სახით საქმე უფრო დიდ პოლიტეტალურ იდენტობასთან გვქონდეს, რომელიც ქმნის უფრო ფართო იდენტობას, ვიდრე ეროვნულია. ამ შემთხვევაში, შესაძლებელია მომავალი რეგიონული და მსოფლიო იდენტობების კერძო ვერსიად რელიგიური იდენტობაც განვიხილოთ.

თუმცა, ვიმეორებ, ეს ცალკე კვლევის თემაა, და შესაძლებელია საქმე ”უბრალოდ” ეროვნული იდენტობის რელიგიურით ჩანაცვლებასთან გვქონდეს საქმე. ასევე, შესაძლებელია რელიგიურობა – სოციოეტალური იდენტობის ახალ, აქამდე უცნობ მოდუსს წარმოადგენდეს.

* * *
ყოველივე ზემოდთქმულის შუქზე ცხადია, როდის მოხდა ქართული დიდი იდენტობის წარმოშობა. ჩვენ შეიძლება საკმაოდ მაღალი ხარისხის ისტორიული სიზუსტით ვთქვათ, როდის დაიწყო იმ იდეოლოგიამ, რომელიც საკმაოდ განვითარებული და ჩამოყალიბებული იყო ქართულ ელიტაში, დიდ იდენტობად ქცევა. მე ვფიქრობ, რომ ამ იდენტობის გაჩენის დასაწყისი ისტორიულ რუკაზე უნდა მოვხაზოთ მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში – პირველი ქართული გაზეთების გამოცემის პერიოდში. ხოლო იდეოლოგიის იდენტობად გარდაქმნა – პირდაპირ უნდა დავუკავშიროთ წერაკითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების დაარსებას და მის გააქტიურებას. ამდენად, წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება მართლაც იყო ”ქართველი ერის სკოლა”, ოღონდ არა იმ აზრით, რომ ქართველი ერის უმრავლესობა სწავლობდა მასში, არამედ იმ აზრით, რომ ამ სკოლიდან გამოვიდა ქართველი ერი, ანუ, ქართველი ერი დაიბადა და აღიზარდა წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებაში.

* * *
მაგრამ კითხვა, რომელიც ეხლა უნდა დავსვათ სწორედ ამ დიდი იდენტობის შინაარსს ეხება. რუსეთის იმპერიის და საბჭოთა კავშირის პერიოდში მას მედიით და განათლების სისტემის საშუალებით ეროვნულობა, როგორც დიდი პოლიტეტალური იდენტობა ვრცელდებოდა და დგინდებოდა, ალბათ, როგორც სპეციფიკური ეთნიკური იდენტობა – საბჭოთა ეროვნული იდენტობის გავრცელების მოუხეშავ მცდელობებთან ერთად. საბჭოთა კავშირამდე, რუსეთის იმპერიის სასარგებლოდ უნდა ითქვას – ქართული წარმოქმნადი იდენტობა პრინციპში ჰარმონიაში იყო რუსულ იმპერიულ იდენტობასთან – ქართული ელიტა მშვიდად აღიქვამდა რუსეთის იმპერიის წევრობას – და საკუთარი იდეოლოგიის გარდაქმნას ეთნიკურ-პოლიტეტალურ იდენტობად ცდილობდა. საბჭოთა კავშირის განათლების სისტემა ცდილობდა იგივე განმეორებინა, რასაც რუსეთის იმპერია აკეთებდა, მაგრამ, სხვადასხვა პოლიტიკური თუ სუბიექტური მიზეზების გამო, საბჭოთა კავშირის განმავლობაში ქართველი განმანათლებლების მიერ დაწყებული ეთნიკური პოლიეტალური იდენტობის შექმნა გადაიქცა ეროვნული იდენტობის შექმნის პროცესად – საკუთარი, ეროვნული სახელმწიფოს შექმნის მოთხოვნით. Aმის მიზეზი იყო როგორც საბჭოთა კავშირთან ქართული
ინტელექტუალური ელიტის კულტურული დაპირისპირებულობა, და ასევე – განათლების სისტემაში ლიტერატურის და ისტორიის სასწავლო გეგმების სახელმწიფო კონტროლის უნებლიე, ან განზრახ სისუსტე.

ეს მოთხოვნა ჯერ ელიტის იდეოლოგიად, ხოლო შემდეგ – განათლების სისტემის და მას მედიის გავლით, XX საუკუნის დაახლოებით 70-იანი წლების დასაწყისიდან – პოლიტეტალურ იდენტობად გაფორმდა. შეიძლება ითქვას, რომ 80-იანი წლების ბოლოს საქართველოში საბოლოოდ დამარცხდა საბჭოთა პოლიტეტალური იდენტობა. ამავე დროს, ეროვნული იდენტობის კონსტრუქტში ნელ-ნელა დაიწყო შესვლა დანაშაულებრივი სამყაროს კონსტრუქტებმა, რომლიც კანონიერი ქურდების წლების განმავლობაში განვითარებულ კულტთან იყო დაკავშირებული და მისგან გამომდინარეობდა.

დღეისათვის საკმაოდ ძნელია რამე ვთქვათ 80-იანი წლების საქართველოში გავრცელებული ეროვნული იდენტობის შესახებ. თუმცა, იმდროინდელი პრესის და სხვა ბეჭდვითი გამოცემების ანალიზის საშუალებით გარკვეული რეკონსტრუქცია მაინც შესაძლებელია. ერთი რამ ცხადია: 80-იანი წლების ბოლოსათვის ქართულ ნაციონალურ იდეოლოგიაში რელიგიური მთლიანად იყო დაქვემდებარებული ეროვნულს: ერთის მხრივ – საეკლესიო იერარქების საბჭოთა უშიშროებასთან აშკარა კავშირის, ხოლო მეორეს მხრივ – საბჭოთა ხელისუფლების მხრიდან რელიგიის და ეკლესიის ძლიერი კონტროლის გამო. ამასთანავე – საბჭოთა რელიგიური პოლიტიკა სტრუქტურულად ეკუმენური იყო და პრინციპულად უარს ამბობდა რომელიმე რელიგიის პოლიტეტალურ იდენტობად ქცევისათვის შეეწყო ხელი.

შემდეგი კითხვა, რომელიც უნდა დავსვათ ეხება ჩვენს თანამედროვე პოლიტეტალურ იდენტობას: საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგ პოლიტეტალური იდენტობის დანერგვის ტექნოლოგია პრინციპულად ხელმისაწვდომი გახდა. ეს ნიშნავს, რომ საქართველოში რელიგიურ იდეოლოგიასაც ისეთივე საშუალებები მიეცა გასავრცელებლად და იდენტობად ქცევისათვის, როგორიც ეს მანამდე ეროვნულ იდეოლოგიას ქონდა. 2006 წელს ჩატარებული საქართველოს საზოგადოების ღირებულებების კვლევამ აჩვენა, რომ გამოკვლეული 39 ღირებულებიდან და ინსტიტუტიდან 2/3-ის წარმოსახვით კონსტრუირებაში სახელმწიფოს და ტრადიციების ღირებულებების გვერდით თანაბრად იღებს მონაწილეობას მართლმადიდებლობის და რელიგიურობის ღირებულებები.

ეს ღირებულებები/ინსტიტუტებია: მთავრობა; ნათესაობა; ოჯახი; პარლამენტი; პატრიოტიზმი; პიროვნული თავსუფლება; პოლიტიკური პარტიები; პოლიცია; რელიგიურობა; სამართლიანობა; სამშობლოსათვის თავგანწირვა; სასამართლო სისტემა; სასჯელაღსრულებითი სისტემა; სახელმწიფო; სკოლა; ტრადიციები; უნივერსიტეტი; ქალიშვილობის ინსტიტუტი; ქველმოქმედება; შეიარაღებული ძალები; შემწყნარებლობა; ადამიანის უფლებები; არა-მართლმადიდებლური ეკლესიები; ახალი ტექნოლოგიები; ბუნების დაცვა; განათლების სისტემა; დასვენების/გართობის შესაძლებლობა; ეკონომიკური სისტემა; თავისუფალი ასოციაციები/გაერთიანებები; თავისუფალი სექსი; თქვენი სამუშაო; კანონმდებლობა; კანონმორჩილება; კერძო ბიზნესი; კერძო საკუთრება; კოლექტივიზმი; კულტურული მრავალფეროვნება; მართლმადიდებელი ეკლესია; მეგობრობა.

შესაბამისად, ჩვენ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ქართველების პოლიტეტალურმა იდენტობამ ცვლილება დაიწყო 90-იანი წლების დასაწყისში და ალბათ ამ ახალი ფორმის კონსტრუირება დამთავრებული არ არის. გამომდინარე იქიდან, თუ იდეოლოგიის ინსტალირების და იდენტობად ქცევის რა ინსტრუმენტები გააჩნია სახელწმიფოს და რა – ეკლესიას, ძნელი არ იქნება დავასკვნათ, რომ დღეისდღეობით ეკლესია იგებს ამ კონკურენციას და ეროვნულობას რელიგიურობას უქვემდებარებს. ჩვენს გარემოში ამის ხუთი ნიშანი არსებობს:

1. ეკლესიის შიგნით უმრავლესობას შორის იდეოლოგიის შესახებ თანხმობა;
2. ხელისუფლებაში ეროვნული იდეოლოგიის ჩამოუყალიბლებლობა;
3. ეკლესიის მიერ იდეოლოგიის იდენტობად ქცევის ინსტრუმენტების სიძლიერე (ეკლესიების მაღალი ავტორიტეტი, ეკლესიების მიერ წარმოებული არაფორმალური განათლება, საეკლესიო გამოცემები);
4. სახელმწიფოს მიერ ეროვნული იდეოლოგიის იდენტობად ქცევის ინსტრუმენტების სისუსტე (სკოლების დაბალი ავტორიტეტი და სახელმძღვანელოების შინაარსი), და მასში მონაწილე სუბიექტების (მასწავლებლების) უპირატესად ეკლესიის ინსტიტუტებში მონაწილეობა;
5. საინფორმაციო საშუალებების წარმომადგენლების (ჟურნალისტების) უმრავლესობის და ეკლესიების პრინციპული მოკავშირეობა, და სახელმწიფოს იდეასთან დაპირისპირებულობა;

ჩვენ ჩვენი პოლიტეტალური იდენტობის ისტორიის საინტერესო საფეხურზე ვიმყოფებით: ჯერ ჯერობით, ცხადია, რომ დიდი პოლიტეტალური იდენტობისათვის გამართულ კონკურენციაში რელიგიურობა იმარჯვებს და იქვემდებერებს ეროვნულს. რა მოხდება უახლოეს მომავალში, შესაძლებელი იქნება თუ არა ეროვნული და რელიგიური იდეოლოგიების დაბალანსება, ან კვლავ – ეროვნულის პრიმატი – ამას მომავალი გვიჩვენებს: ეს ბევრ რამეზეა დამოკიდებული, უპირველეს ყოვლისა კი – სახელმწიფოს მიერ წარმართულ სოციალურ და განათლების პოლიტიკებზე.